İrtifak Hakkı Nedir? TEDAŞ Bağlamında Açıklama
Giriş: Mülkiyet, Haklar ve Elektrik Altyapısının Kesişimi
Gayrimenkul dünyasında zaman zaman kafaları karıştıran bir kavram olan irtifak hakkı, mülkiyet hakkı ile kullanım hakkının sınırlarına dair önemli bir köşe taşını oluşturur. Üstelik bu kavram, altyapı projeleri bağlamında – özellikle enerji sektöründe – devreye girdiğinde, sıradan bir “yol geçişi” ya da “kanal döşeme” işlemi olmaktan çıkarak kamu yararı ile özel mülkiyet arasındaki gerilimin somut formuna dönüşür. İşte bu noktada, enerji dağıtımıyla ilgili kurum olan TEDAŞ’ın (Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi) taşınmazlar üzerindeki irtifak hakları gündeme gelir. Bu yazıda önce irtifak hakkının tarihsel ve hukukî temellerini özetleyecek, ardından TEDAŞ özelinde günümüzdeki uygulamalara ve akademik tartışmalara göz atacağız.
Tarihsel Arka Plan: İrtifak Hakkının Doğuşu ve Gelişimi
İrtifak hakkı, klasik eşya hukukunun içine doğmuş “sınırlı aynî hak” kavramlarının bir parçasıdır. Özellikle taşınmaz mülkiyeti sahibi ile bu mülkiyete bağlı olarak başka kişi ya da kamu kurumlarının belirli haklarla donatılması fikri, modern hukukta 19.–20. yüzyıllarda sistemleşmiştir. Türkiye’de, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu kapsamında, 779 ve devamı maddeler irtifak haklarını düzenler. [1]
Özellikle endüstri devrimi sonrası altyapı hizmetleri (elektrik, su, kanalizasyon, yol) yaygınlaştıkça, bir taşınmazın sahibi mutlaka her türden altyapı için tam yetkiye sahip olmaması gerektiği; bu tür hizmetler için başka kurumlara münhasır haklar tanınabileceği görüşü güç kazandı. Bu bağlamda, mülkiyet hakkının “mutlak” formundan daha ziyade “kısıtlanmış” bir kullanım hakkına dönüşebileceği fikri hukuki sisteme girmiş oldu. Bu dönüşüm, kamu yararı, özel çıkar ve mülkiyet hakkı dengesinin yeniden müzakere edildiği bir süreçti.
TEDAŞ ve Elektrik Altyapısı Bağlamında İrtifak Hakkı
Günümüzde, elektrik dağıtımı yapan kurumlar – özellikle TEDAŞ – faaliyetlerini yürütürken taşınmazların üzerinde irtifak haklarına başvurur. Resmî bilgilere göre, TEDAŞ tarafından yönetilen taşınmazlarda “irtifak/intifa hakkı” ya da altlık taşınmazın mülkiyetine ilişkin hakların terkin işlemleri sürdürülmektedir. [2] Örneğin, bir parselin üzerinden elektrik hattı geçiyorsa ya da hattın direği o taşınmaz üzerinde yer alıyorsa, taşınmazın sahibi mülkiyet hakkının tamamına sahip olmayabilir; buna karşılık TEDAŞ ya da ilgili kurum lehine irtifak hakkı tesis edilmiş olabilir.
Mahkeme kararları da bu alandaki uygulamayı netleştirmiştir. Örneğin, yüksek gerilim hattı için yapılan uygulamada, mahkeme süreci sonunda “TEDAŞ lehine irtifak hakkı tesis edilebileceği” yönünde karar verilmiştir. [3] Bu tür durumlarda, taşınmaz sahibi belirli kısıtlamalara tabi olabilir; hattın bakımının yapılması, direk yerinin değiştirilmesi ya da hattın kaldırılması durumunda hakların sona ermesi gibi muhtemel senaryolar gündeme gelir.
Uygulama Sorunları ve Akademik Tartışmalar
Akademik çalışmalar, yüksek voltaj hatları gibi altyapı tesislerinin geçtiği taşınmazlarda irtifak hakkının tesis edilmesi ve değer düşüşü konularını detaylı analiz etmiştir. Örneğin bir araştırmada, bu tür tesislerin üzerinden geçtiği taşınmazlarda değer düşüklüğünün %35 (arazi) ya da %50 (arsa) oranına kadar çıkabileceği belirtilmiştir. [4] Ayrıca bu çalışmada, irtifak haklarının kamulaştırma süreciyle iç içe olduğu; standart bir bedel belirleme yönteminin halen eksik olduğu ve taşınmaz sahiplerinin mağduriyet yaşayabildiği vurgulanmıştır.
Uygulamada karşılaşılan sorunlardan biri de “hattın artık kullanılmaması” durumunda irtifak hakkının ne şekilde sona ereceğidir. Bir forum tartışmasında, hattın sökülmesi üzerine irtifak hakkının bedelsiz terk edilip edilmeyeceği tartışılmış; mahkeme kararlarında bu sorunun “kamulaştırma kanunu” çerçevesinde ele alındığı ifade edilmiştir. [5] Bu bağlamda taşınmaz sahipleri açısından “Kendi mülküm üzerindeki haklar tamamen devredildi mi?”, “Hattın kalkması hakkı sona erdirir mi?” gibi sorular hukuki ve somut düzeyde önem kazanır.
“İrtifak Hakkı” Ne Demektir? Temel Hukuki Tanım
Basitçe ifade etmek gerekirse: İrtifak hakkı, bir taşınmaz mal üzerinde, başka bir taşınmaz ya da kişi lehine, o taşınmazı belirli şekilde kullanma ya da yararlanma yetkisi tanıyan sınırlı aynî haktır. [6] Bu tanım ışığında; mülkiyet hakkı sahibinin tüm yetkilerine sahip olmadığını, bazı yetkilerinin başka bir hak sahibine bırakıldığını; buna karşılık hak sahibinin kendisine devredilmiş yetkiyi kullanabileceğini anlarız.
TEDAŞ özelinde bu şu anlamlara gelebilir: Bir taşınmazın sahibi maliki olmaya devam eder, mülkiyetini korur ama taşınmaz üzerindeki kullanımının bir bölümü – örneğin elektrik hattı için direk yerinin tahsisi ya da hat geçirme – TEDAŞ lehine irtifak hakkı tesis edilmiş olabilir. Böylece malik, hattın bakımına ya da geçirilmesine katlanma yükümlülüğüyle karşı karşıya kalabilir.
Okuyucuya Soru: Kendi İçsel Deneyiminizi Düşünün
– Komşunuzun arazisinden sizin arsanıza geçişin tesis edilmesi gerektiğinde nasıl hissettiniz? Sahiplik ve paylaşım arasında ne tür bir duygu yaşadınız?
– Elektrik ya da su hattına yüzünüz dönük bir parseliniz varsa, bu hattın geçişi mülkünüzün değerini ya da sizin o araziye bakışınızı değiştirdi mi?
– Bir altyapı hattı kaldırıldığında “benim üzerimdeki yük kaldırıldı mı?” diye düşündünüz mü? Veya bunun için hak iddia etmek gerektiğini düşündünüz mü?
Bu sorular, yalnızca hukuki bir hak meselesi değil; sizin taşınmaza, mülkiyete ve kullanım haklarına dair içsel algınızın da tetikçisidir.
Sonuç
İrtifak hakkı, mülkiyetin sınırlarını belirleyen, kullanım ve yararlanmayı tanımlayan önemli bir hukuki kurumdur. Özellikle TEDAŞ gibi altyapı hizmeti veren kurumlar açısından bu hak, taşınmazların üzerindeki enerji hatları, direk yerleri ve altyapı geçişleri bağlamında sıklıkla gündeme gelir. Tarihsel olarak mülkiyet hakkının sosyal işlevlere açılması paralelinde gelişmiş, günümüzde ise akademik ve uygulama düzeyinde değerleme, sonlandırma ve hak dengeleri bakımından tartışmalara konu olmaktadır. Eğer bir taşınmaz sahibiyseniz ya da bu tür bir hakla karşı karşıyaysanız, “haklarımı ve sınırlarımı ne kadar biliyorum?” sorusunu kendinize sormanız yerinde olacaktır.
—
Sources:
[1]: https://gayrimenkulmevzuati.com/irtifak-haklari-nedir-irtifak-hakki-turleri/?utm_source=chatgpt.com “İrtifak Hakkı Nedir? İrtifak Hakkı Türleri Nelerdir?”
[2]: https://www.tedas.gov.tr/A/1/kamulastirma/Page/63c6519ad27de36b22f9ce42?utm_source=chatgpt.com “TÜRKİYE ELEKTRİK DAĞITIM ANONİM ŞİRKETİ”
[3]: https://www.enerjigunlugu.net/yargitay-enh-icin-irtifak-hakki-tedas-lehine-kurulabilir-49378h.htm?utm_source=chatgpt.com “Yargıtay: ENH için irtifak hakkı TEDAŞ lehine kurulabilir”
[4]: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3261828?utm_source=chatgpt.com “Yüksek voltajlı iletim hattı kamulaştırmalarında irtifak bedelinin …”
[5]: https://www.tapu-kadastro.net/index.php/kunena/13-tescil-islemleri/1306-irtifak-hakkinin-bedelsiz-terk-edilmemesi?utm_source=chatgpt.com “İRTİFAK HAKKININ BEDELSİZ TERK EDİLMEMESİ – Kunena”
[6]: https://tapurehberi.com/irtifak-hakki-nedir/?utm_source=chatgpt.com “İrtifak Hakkı Nedir? – Tapu Rehberi”